Pracownika chronią przepisy prawa, gwarantujące prawo do nieprzerwanego tygodniowego i dobowego wypoczynku, urlopów, wynagrodzenia za nadgodziny czy dodatków za pracę w nocy. Pracodawca jest bezwzględnie zobowiązany do przestrzegania tych przepisów pod groźbą kary, którą może nałożyć na przykład Państwowa Inspekcja Pracy lub wyznaczyć sąd pracy.
Główne źródła prawa pracy w Polsce
Przepisy prawa pracy wynikają przede wszystkim z Konstytucji RP oraz Kodeksu pracy, czyli Ustawy z dn. 26 czerwca 1974 r. (Dz. U. 1974 Nr 24 poz. 141).
Ustawa zasadnicza gwarantuje przede wszystkim wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy (z zastrzeżeniem, że wyjątki określa ustawa). Formułuje również zasadę równości płci w miejscu zatrudnienia, prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy czy zrzeszania się w związkach zawodowych. Ujęta w konstytucji ochrona pracy zapewnia również prawo do określonych w ustawie dni wolnych od pracy i płatnych urlopów.
Ogólne zasady dotyczące polskiego prawa pracy są doprecyzowane w Kodeksie pracy. Art. 9. określa główne źródła prawa pracy w Polsce. Warto przytoczyć go w całości:
§ 1. Ilekroć w Kodeksie pracy jest mowa o prawie pracy, rozumie się przez to przepisy Kodeksu pracy oraz przepisy innych ustaw i aktów wykonawczych, określające prawa i obowiązki pracowników i pracodawców, a także postanowienia układów zbiorowych pracy i innych opartych na ustawie porozumień zbiorowych, regulaminów i statutów określających prawa i obowiązki stron stosunku pracy.
§ 2. Postanowienia układów zbiorowych pracy i porozumień zbiorowych oraz regulaminów i statutów nie mogą być mniej korzystne dla pracowników niż przepisy Kodeksu pracy oraz innych ustaw i aktów wykonawczych.
§ 3. Postanowienia regulaminów i statutów nie mogą być mniej korzystne dla pracowników niż postanowienia układów zbiorowych pracy i porozumień zbiorowych.
§ 4. Postanowienia układów zbiorowych pracy i innych opartych na ustawie porozumień zbiorowych, regulaminów oraz statutów określających prawa i obowiązki stron stosunku pracy, naruszające zasadę równego traktowania w zatrudnieniu, nie obowiązują.
Oznacza to między innymi, że umowa, regulamin zakładu pracy czy inne akty obowiązujące w firmie nie mogą określać mniej korzystnych zasad dotyczących warunków zatrudnienia niż Kodeks pracy oraz inne ustawy.
Prawo pracy – działy
Kodeks pracy składa się z 15 działów:
I. Przepisy ogólne
II. Stosunek pracy
III. Wynagrodzenie za pracę i inne świadczenia
IV. Obowiązki pracodawcy i pracownika
V. Odpowiedzialność materialna pracowników
VI. Czas pracy
VII. Urlopy pracownicze
VIII. Uprawnienia pracowników związane z rodzicielstwem
IX. Zatrudnianie młodocianych
X. Bezpieczeństwo i higiena pracy
XI. Układy zbiorowe pracy
XII. Rozpatrywanie sporów o roszczenia ze stosunku pracy
XIII. Odpowiedzialność za wykroczenia przeciwko prawom pracownika
XIV. Przedawnienie roszczeń
XV. Przepisy końcowe
Podstawowe zasady prawa pracy
Zgodnie z art. 1. ustawy: „Kodeks pracy określa prawa i obowiązki pracowników i pracodawców”, przy czym:
• pracownik to osoba zatrudniona na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę (art. 2.),
• pracodawca to jednostka organizacyjna (również nieposiadająca osobowości prawnej), a także osoba fizyczna, która zatrudnia pracowników (art. 3.).
Warto zauważyć zatem, że przepisy Kodeksu pracy nie chronią osób wykonujących obowiązki na przykład na podstawie umowy-zlecenia czy umowy o dzieło. Tutaj zastosowanie mają zapisy Kodeksu cywilnego.
W dziale I rozdz. 2. określono podstawowe zasady prawa pracy. Są to ujęte w art. 10.18.:
• prawo wyboru pracy,
• swoboda nawiązania stosunku pracy,
• poszanowanie dóbr osobistych pracownika,
• równe traktowanie pracowników,
• zakaz dyskryminacji w zatrudnieniu,
• godziwe wynagrodzenie za pracę,
• prawo do wypoczynku,
• bezpieczne warunki pracy,
• zaspokajanie bytowych, socjalnych i kulturalnych potrzeb pracowników,
• ułatwienie podnoszenia kwalifikacji zawodowych,
• zgodność postanowień umów o pracę z przepisami ustawy,
• organizacje zawodowe pracowników i pracodawców,
• udział pracowników w zarządzaniu zakładem,
• tworzenie warunków korzystania z niektórych uprawnień pracowniczych.