Zagrożenie bezrobociem jest bardzo poważnym problemem mogącym dotknąć każdego z nas. Znaleźć się na tzw. bezrobociu to nic miłego. Brak comiesięcznych wpływów, ograniczanie wydatków i niezrozumienie ze strony bliskich to tylko niektóre skutki bezrobocia, o jakich opowiadają osoby bez pracy. Warto zatem uzbroić się w konieczną wiedzę i poznać podstawowe formy bezrobocia w Polsce.
Spis treści
Bezrobocie frykcyjne
Bezrobocie frykcyjne to nic innego jak stan pełnej równowagi na rynku pracy. Jest związane nie z dysfunkcjonalnym sposobem działania gospodarki, pracodawców czy pracobiorców, ale z całkowicie naturalnymi i racjonalnymi zjawiskami: brakiem dostępu do informacji, zmianą miejsca zamieszkania lub poszukiwaniem innego zajęcia. W tym przypadku pracujący mogą pozwolić sobie na rezygnację z pracy niesatysfakcjonującej i słabo płatnej, a uzyskany czas wolny przeznaczają na szukanie innej. Pracodawcy natomiast nie decydują się na zatrudnienie osób chętnych, ale niespełniających (często wygórowanych) wymagań i szukają „pracowników idealnych”, nie ponosząc przy tym większych strat.
Bezrobocie koniunkturalne
Bezrobocie koniunkturalne, nazywane też cyklicznym lub keynesowskim, powodowane jest zmiennością cykli gospodarczych. Wszystkie gospodarki działają na zasadzie następujących po sobie faz, zmieniających się co kilka lub kilkanaście lat (w zależności od przyjętej metodologii). Okres nieprzerwanego wzrostu notowanego po II wojnie światowej m.in. w Europie Zachodniej (tzw. Golden Age, w jęz. polskim Złota Trzydziestka) trwał od lat 50. aż do lat 80.
W rozumieniu klasycznym cykliczność gospodarki składa się z następujących elementów:
• Szczyt/Rozkwit
Niskie bezrobocie
• Kryzys
Wzrost bezrobocia
• Dno/Depresja
Wysokie bezrobocie
• Ożywienie
Spadek bezrobocia
W fazie szczytowego rozkwitu gospodarki bezrobocie utrzymuje się na niskim, stosunkowo stabilnym poziomie. Jeśli jednak pojawia się kryzys gospodarczy, poziom bezrobocia rośnie, co było dobrze widoczne w czasie kryzysu finansowego rozwijającego się z pełną mocą w 2008 roku. Może ono rosnąć, aż do osiągnięcia apogeum w fazie depresji, by w czasie ożywienia znów spaść, najniższy poziom uzyskując podczas rozkwitu.
Bezrobocie technologiczne
Bezrobocie technologiczne spowodowane jest przez zmiany w sferze technologii. Klasycznym przykładem były tu wydarzenia z początku tzw. wielkiej rewolucji przemysłowej. W XVIII-wiecznej Anglii ręczna praca robotników zaczynała być zastępowana przez maszyny. Ówczesna klasa robotnicza składała się w dużej mierze z tkaczy, rzemieślników i drobnych chałupników. Wprowadzanie maszyn parowych odbierało im zatem pracę. Luddyści, bo tak nazywali się członkowie społecznego ruchu, mieli na celu niszczenie urządzeń, ponieważ w ich rozumieniu były one odpowiedzialne za utratę pracy.
Technologiczne rodzaje bezrobocia powodowane są zmianami aparatury i oprzyrządowania – firmy wprowadzają innowacje w postaci automatyzacji i cyfryzacji, lecz nie wszyscy pracownicy mają na tyle wysokie kompetencje, aby je wykorzystywać. Tego rodzaju bezrobocie w gospodarce jest bardzo istotnym problemem, który zataczał będzie coraz szersze kręgi. Dlatego już teraz warto, aby pracodawcy i państwo wspólnie podejmowali działania mające na celu przekazanie cyfrowych kompetencji jak największej grupie odbiorców.
Bezrobocie przymusowe
Bezrobocie przymusowe jest postrzegane jako szczególnie bolesne, polega bowiem na tym, że osoby wykazujące chęć do pracy oraz akceptujące rynkowy poziom wynagrodzeń nie mogą znaleźć dla siebie zajęcia. Jest to brak zatrudnienia na poziomie wykraczającym poza stan równowagi, czyli poza bezrobocie frykcyjne. Przyczyny występowania tego zjawiska są złożone, ponieważ zawiera w sobie elementy przypisywane takim rodzajom bezrobocia, jak strukturalne, technologiczne, ukryte i sezonowe. Bezrobocie dobrowolne i przymusowe są oczywiście przeciwieństwami – w przypadku tego pierwszego osoba sama podejmuje decyzję o braku podejmowania pracy.
Bezrobocie sezonowe
Bezrobocie sezonowe jest stosunkowo proste do zdefiniowania. Zjawisko to obejmuje konkretne rodzaje działalności gospodarczej, które podatne są na sezonowe zmiany pór roku. Warunki pogodowe wpływają nie tylko na okres wegetacji roślin (rolnictwo), ale też na szereg innych branż, wśród których prym wiodą budowlana i turystyczna. Co ciekawe, bezrobocie sezonowe dotyka także uczniów i studentów, ponieważ aktywność zawodowa w tych przypadkach uzależniona jest od terminów zakończenia nauki.
Bezrobocie keynesowskie
Bezrobocie keynesowskie jest ściśle związane z innymi rodzajami braku zatrudnienia – cyklicznym i koniunkturalnym. Często trudno wręcz wskazać granicę między nimi, toteż w literaturze opisywane bywają łącznie. Mechanizm działania ma zbliżony do tego, który opisywany był już w przypadku bezrobocia koniunkturalnego. W czasie recesji popyt na usługi i towary słabnie, co powoduje spadek produkcji, ten zaś napędza wzrost bezrobocia, co wpływa na dalsze ograniczanie popytu. Powstaje w ten sposób błędne koło, swoisty „zaklęty krąg”.
Definicja bezrobocia koniunkturalnego po raz pierwszy została opracowana przez angielskiego ekonomistę Johna Maynarda Keynesa. Sugerował on prowadzenie takiego rodzaju polityki gospodarczej, który tworzyłby popyt inwestycyjny ze strony państwa dzięki przeprowadzaniu szeroko zakrojonych robót publicznych. W założeniach ma to prowadzić do ożywienia gospodarki – pracownicy wykonują płatne zajęcie, dzięki czemu nie ograniczają konsumpcji, co jest korzystne dla przedsiębiorców sprzedających im swoje towary i usługi. Dzięki masowym robotom publicznym finansowanym przez państwo następuje także modernizacja infrastruktury drogowej, technicznej czy społecznej. Poglądy zaproponowane przez Keynesa spotkały się z krytyką ze strony jego przeciwników. Najbardziej znanym argumentem przemawiającym za bezsensownością tego rozwiązania jest osławione kopanie rowów, które później będą ponownie zasypywane – tylko po to, aby ludzie mieli pracę. Jest to oczywiście całkowicie nieuprawnione i szkodliwe uproszczenie.
Bezrobocie jawne
Bezrobocie jawne to określenie obrazujące ile niepracujących i gotowych do podjęcia pracy osób ujawnia swoją sytuację poprzez rejestrację w urzędach pracy. Na podstawie ewidencji statystycznej (bezrobocie jawne rejestrowane) lub specjalnie opracowanego modelu (BAEL – badanie aktywności ekonomicznej ludności) można stwierdzić, jak duża jest stopa bezrobocia w skali kraju.
Bezrobocie utajone
Bezrobocie utajone to oczywiście przeciwieństwo opisywanego powyżej – nie wykazuje się go w oficjalnych statystykach. Nazywane jest także agrarnym, ponieważ często występuje w rolnictwie i na terenach wiejskich. Istota i rodzaje bezrobocia ukrytego są złożone, bowiem zalicza się do niego szereg oddzielnych przyczyn pozostawania bez pracy:
→ osoby przebywające na wcześniejszych emeryturach (brak możliwości zatrudnienia pracownika w określonym wieku),
→ pozostający bez pracy, ale nierejestrujący się w powiatowych urzędach pracy,
→ nieszukający pracy: zniechęceni czy zawiedzeni wcześniejszymi doświadczeniami,
→ brak odpowiedniej pracy dla wykształconych: alternatywą dla bezrobocia jest tylko wykonywanie zadań niesatysfakcjonujących, nisko płatnych i poniżej ambicji (osoby z wykształceniem wyższym wykonujące prace fizyczne lub proste biurowe).
Bezrobocie przejściowe
Przez bezrobocie przejściowe rozumie się minimalny nieredukowalny poziom braku zatrudnienia. Powstaje ono przez niedostosowanie występujące między popytem a podażą na rynku, czyli rozmijanie się oferty pracodawców i pracobiorców. Zasoby siły roboczej i pracy podlegają procesom napływu i odpływu, lecz nie zawsze notuje się korelację między nimi. Gospodarka funkcjonuje w stanie płynnym, nieustannie podlegając zmianom: jedne firmy zmniejszają liczbę stanowisk pracy, ale w tym samym okresie inne je tworzą.
Czas, jaki jest potrzebny na znalezienie nowego zajęcia wynosi w tym przypadku około trzech miesięcy, mówimy zatem o bezrobociu krótkookresowym, natomiast długotrwałe bezrobocie obserwowane jest wtedy, gdy proces poszukiwania pracy zajmuje ponad 3 miesiące.
Znajomość opisywanych rodzajów bezrobocia nie zawsze pozwala na definitywne określenie ich powodów. Jak widać z powyższego zestawienia, główne przyczyny bezrobocia w Polsce cechują się dużym zróżnicowaniem. Notuje się zarówno niedostosowania strukturalne, cykliczność gospodarki, jak i dobrowolność. Także pomiar bezrobocia nie do końca oddaje stan faktyczny, ponieważ opieranie się tylko na podstawie danych zgłaszanych przez powiatowe urzędy pracy prowadzić może do zafałszowania obrazu. Najlepsze wydaje się tu badanie BAEL stosowane od 1992 roku, którego metodyka opiera się na wytycznych Międzynarodowej Organizacji Pracy. Bezrobocie długookresowe jest szczególnie niebezpieczne, prowadzi bowiem do eliminacji z rynku pracy, a w konsekwencji wyklucza nie tylko z grona beneficjentów wzrostu gospodarczego, ale zawęża też katalog podstawowych umiejętności społecznych.