Palenie w pracy – zasady, przepisy, zakaz

27% mieszkańców Polski pali papierosy lub wyroby tytoniowe, wynika z badania Eurobarometru¹. To powyżej średniej unijnej, gdzie liczba czynnych palaczy została oszacowana na 24%. Co więcej, blisko jedna trzecia obywateli UE narażona jest na bierne palenie, które również prowadzi do raka i innych chorób śmiertelnych. Statystyki są zatrważające, ale ich świadomość nie zawsze wystarczy do wygrania walki z uzależnieniem. Z okazji Światowego Dnia Rzucania Palenia pytamy: jak przestać palić i już nigdy nie wrócić do nałogu? – Ważne jest, żeby zadać sobie pytanie: co zmieni się na lepsze, kiedy odstawię papierosy? – podpowiada Irena Przepiórka-Rosłońska, Koordynator Telefonicznej Poradni Pomocy Palącym w Narodowym Instytucie Onkologii im Marii Skłodowskiej-Curie – Państwowym Instytucie Badawczym.

Światowy Dzień Rzucania Palenia, czyli dlaczego warto rzucić palenie?

W trzeci czwartek listopada, czyli w 2025 roku 20 listopada, obchodzimy Światowy Dzień Rzucania Palenia. To ważne święto, gdyż problem palenia papierosów i używania wyrobów tytoniowych dotyczy nas wszystkich – palących i niepalących – ponieważ koszty zdrowotne, społeczne, ekonomiczne i środowiskowe ponosi całe społeczeństwo. 

• Palenie czynne i palenie bierne a zdrowie

Światowa Organizacja Zdrowia szacuje, że papierosy i inne wyroby tytoniowe są przyczyną śmierci ponad 8 milionów osób rocznie, co czyni palenie jednym z największych zagrożeń dla zdrowia publicznego na świecie, a kontrolę używania wyrobów tytoniowych absolutnym priorytetem w globalnych systemach ochrony zdrowia².

W Unii Europejskiej palenie tytoniu lub bierne wdychanie dymu tytoniowego jest przyczyną śmierci około 700 tysięcy osób rocznie. Około 24% obywateli UE pali papierosy lub używa wyrobów tytoniowych w jakiejś innej postaci np. e-papierosów, podgrzewanych wyrobów tytoniowych. Co więcej, aż 31% mieszkańców Unii jest narażonych na bierne palenie, nie mniej szkodliwe dla zdrowia (Eurobarometr 2024).

Osoby, które nigdy nie miały papierosa w ustach, ale przebywają w środowisku, w którym palą inni, również mogą zachorować – i często chorują – na raka płuc, raka jamy ustnej, raka piersi czy choroby układu krążenia. WHO szacuje, że około 1,2 mln osób rocznie umiera na świecie wskutek choroby związanej z biernym wdychaniem dymu tytoniowego, w tym 47% przypadków śmierci dotyczy kobiet, 28% dzieci, a 25% mężczyzn.

Typowe choroby wywołane paleniem tytoniu lub wdychaniem dymu tytoniowego to:

• rak płuc – szacuje się, ze palenie jest przyczyną około 80% przypadków,
• nowotwory krtani, gardła, jamy ustnej, przełyku, pęcherza moczowego, nerek, trzustki, żołądka, jelita grubego, odbytnicy, jajników, szyjki macicy, trzonu macicy,
• przewlekła obturacyjna choroba płuc (POChP) – prowadzi do utraty wydolności płuc,
• przewlekłe zapalenie oskrzeli,
• zawał serca – dochodzi do niego w wyniku zakrzepów,
• udar mózgu – szacuje się, że w wyniku palenia ryzyko udaru rośnie dwukrotnie,
• choroba wieńcowa – palenie tytoniu uszkadza naczynia krwionośne, co prowadzi do miażdżycy,
• nadciśnienie tętnicze,
• zakrzepowe zapalenie tętnic obwodowych,
• tętniak aorty,
• białaczka szpikowa, 
• wrzody żołądka i dwunastnicy.

Palenie tytoniu łączone jest też z problemami z płodnością, w ciąży zwiększa ryzyko poronień, wpływa również na mniejszą masę urodzeniową dzieci. Osoby palące skarżą się także często na problemy skórne oraz szybsze starzenie skóry, a także charakterystyczne żółknięcie zębów.

Światowy Dzień Rzucania Palenia – ekspertka tłumaczy, jak rzucić palenie

Wielu dorosłych palaczy po pierwszego „fajka" sięgnęło wieku nastoletnim czy nawet w dzieciństwie. Inni decydowali się palić, ponieważ w przerwie na papierosa w pracy omawiano istotne sprawy i załatwiano interesy – kogo tam nie było, ten tracił na znaczeniu w firmie. Liczni zaczynali od papierosa lub dwóch na imprezie. Niektórzy sięgnęli po „fajki" w sytuacji wielkiego stresu, wielu ze zwykłej ciekawości. Niezależnie od tego, w jakich okolicznościach został wypalony ten pierwszy papieros, niemal pewne jest, że wypalenie ostatniego i nie sięgnięcie po kolejne, a tym samym rozpoczęcie nikotynowego odwyku, nie będzie przyjemne. 

Co jest największym wyzwaniem i dlaczego mimo wszystko warto spróbować rzucić palenie – na te i inne pytania odpowiada Irena Przepiórka-Rosłońska, Koordynatorka Telefonicznej Poradni Pomocy Palącym w Narodowym Instytucie Onkologii – Państwowym Instytucie Badawczym.

Palenie w pracy – przepisy

Już w 2009 roku przeprowadzone przez Eurobarometr badania potwierdziło, że zdecydowana większość mieszkańców naszego kontynentu (84%) opowiada się na środowiskiem pracy wolnym od dymu tytoniowego. Zakaz palenia w miejscach publicznych w Polsce reguluje Ustawa z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych (tzw. ustawa antynikotynowa), z późniejszymi zmianami³. Dokument ten wprowadza m.in. zakaz palenia w miejscu pracy.

Nie chcemy dymu w pracy, ale wprowadzenie całkowitego zakazu palenia np. w obrębie miasta wielu wydaje się zbyt restrykcyjne. Z badania Eurobarometru wynika, że tylko 50% z nas chce zakazu palenia „na świeżym powietrzu w miejscach, gdzie nie można zapewnić odpowiedniego odstępu między ludźmi (np. parki, plaże, wejścia do budynków przeznaczenia publicznego)". Aż 40 procent jest przeciwna temu zakazowi, a 10 % nie ma zdania⁴. 

Tak powszechny opór przed wprowadzaniem szeroko zakrojonych ograniczeń ma swoje uzasadnienie. Nie tylko dlatego, że w odczuciu wielu może stanowić naruszanie wolności osobistej, ale również z uwagi na fakt, że zakazy niekoniecznie są najskuteczniejszą metodą w walce z używkami i uzależnieniami. Lub że są skuteczne, jeśli połączy się je z pozytywnym działaniem nakierowanym na zabezpieczenie potrzeb ludności. 

• Jeśli nie ścisły zakaz palenia papierosów, to co?

Właśnie minęło 20 lat od wejścia w życie Ramowej Konwencji WHO o Ograniczeniu Użycia Tytoniu (FCTC). Polska ratyfikowała ją w 2006 roku. W naszym kraju obowiązuje wiele jej zaleceń, jak wspomniane ograniczenie palenia w miejscach publicznych, zakaz reklamy papierosów czy ostrzeżenia o chorobach na opakowaniach. Mimo to wciąż daleko nam do osiągnięcia wyznaczonego przez Komisję Europejską celu stworzenia do 2040 roku „pokolenia wolnego od tytoniu", czyli takiego, w którym w społeczeństwie jest maksymalnie 5% palaczy⁵.

Być może zatem warto uczyć się od państw, którym udało się zbliżyć do tego wyniku, przede wszystkim Szwecji, gdzie liczba palaczy w ciągu ostatnich 15 lat spadła trzykrotnie. Co ważne, Szwedzi nie ograniczyli się do zakazów, ale położyli nacisk na promowanie zdrowego trybu życia, w tym zdrowych zamienników dla używek.

Szeroko zakrojone kampanie społeczne pomogły milionom obywateli zmienić szkodliwe nawyki na pozytywne lub neutralne zdrowotnie. Co istotne, za edukacją i kampaniami społecznymi szły w parze regulacje podatkowe, zwiększające obciążenia na wyroby tytoniowe i zmniejszające na zdrowe zamienniki używek. Argument zdrowotny w połączeniu z tym finansowym okazał się niezwykle skuteczny. Obecnie w Szwecji pali papierosy zaledwie nieco ponad 5% społeczeństwa.

Palenie w pracy a Kodeks pracy

Polskie firmy i urzędy już od dawna nie są zadymione, ale palenie tytoniu przez pracowników wciąż sporo kosztuje pracodawców. Palący statystycznie częściej korzystają ze zwolnień chorobowych, a w samej pracy zdarza im się „wychodzić na fajka" – niektórym nawet co godzinę. Policzono, że uzależniony od nikotyny pracownik spędza średnio 20 dni w roku na samym tylko paleniu papierosów w godzinach pracy, czyli niewiele mniej niż liczba dni przysługującego urlopu. Pracodawcy starają się poradzić sobie z tym problemem na różne sposoby. Jednak czy firma można całkowicie zabronić wychodzenia na papierosa i jakie są inne opcje?

• Przerwa na papierosa a Kodeks pracy

Zacznijmy od tego, czy pracownik zgodnie z prawem pracy może wyskoczyć w godzinach służbowych „na fajka". 

Kodeks pracy reguluje to, jaka przerwa przysługuje pracownikowi podczas dnia pracy. Jeśli dobowo pracuje więcej niż 6 godzin, to ma prawo do 15 minut przerwy, która się wlicza w czas pracy. Dodatkowo pracodawca może zarządzić tzw. przerwę lunchową (do 60 minut), która nie jest zaliczana do czasu pracy.

Ponadto, jeśli zatrudniony wykonuje obowiązki przy monitorze, ma prawo do 5 minut przerwy na każdą godzinę pracy przy nim. W tym czasie jednak nie jest zwolniony z wykonywania pracy. Szef może zlecać mu do wykonania czynności służbowe niezwiązane z obsługą komputera np. podpisanie odręcznie dokumentów, wykonanie telefonu do klienta, obsłużenie kserokopiarki itp. Jeśli pracodawca zleci podwładnemu zadanie niezwiązane z obsługą komputera, pracownik nie może uznać, że opuści stanowisko i w ciągu tych pięciu minut pójdzie na papierosa. Co więcej, 5-minutowe przerwy w pracy nie mogą się sumować.

Nie ma żadnego przepisu Kodeksu pracy, który daje prawo do dodatkowej przerwy na palenie w pracy. Natomiast to od pracownika zależy, na co wykorzysta przysługującą mu ustawowo przerwę 15-minutową. Wiele osób przeznacza ją na posiłek, spacer, ale może to też być przerwa na palenie w pracy.

Podsumowując, zgodnie z prawem pracy przerwy, z których może korzystać pracownik, to przede wszystkim:

• 15-minutowa tzw. przerwa śniadaniowa, ustawowo przysługująca osobom, które pracują co najmniej 6 godzin dziennie i licząca się do czasu pracy,
• tzw. przerwa lunchowa, nie trwająca dłużej niż 60 minut i nielicząca się do czasu pracy, którą może ustanowić pracodawca w zakładzie pracy,
• 5-minutowa przerwa na każdą godzinę przepracowaną przed komputerem, za którą pracownik otrzymuje wynagrodzenie (ale w tym czasie może dostać zadanie niezwiązane z pracą przy komputerze),
• 15-minutowa „przerwa rehabilitacyjna” dla osób z niepełnosprawnością, również licząca się do czasu pracy.

Pracownik może wypoczywać w dowolny sposób, oczywiście mieszczący się w granicach prawa i wewnętrznych przepisów.

Palarnia – czy pracodawca jest zobowiązany ją utworzyć?

Zdarza się, że ogromna liczba pracowników danego zakładu ma zwyczaj palenia papierosów. W takim wypadku pracodawca może zorganizować w firmie palarnię, czyli wydzielone miejsce do palenia papierosów. Należy jednak pamiętać, że firma wcale nie ma takiego obowiązku.

Ciekawostką jest, że dawniej kwestia wyglądała inaczej. Palarnia znajdowała się w spisie pomieszczeń higieniczno-sanitarnych (w rozporządzeniu ministra pracy i polityki społecznej dotyczącym BHP) i musiała być zorganizowana przez pracodawcę. Obecnie to jedynie pracodawca decyduje, czy takie pomieszczenie w zakładzie pracy się znajdzie.

Palarnia w miejscu pracy z założenia ma ułatwić podwładnym zaspokojenie potrzeby wynikającej z nałogu nikotynowego w bezpiecznych i komfortowych warunkach. Pracodawcy, którzy je organizują, wychodzą z założenia, że lepiej, by zatrudniony szybko zapalił papierosa na terenie zakładu niż miał na przykład wystawać na pobliskim chodniku przy ruchliwej ulicy, przy okazji rozrzucając dookoła siebie niedopałki papierosów.

Jeszcze dalej posuwają się ci, którzy w regulaminie firmy umieszczają zapis o przysługującej pracownikom przerwie na papierosa. Przełożony ma prawo to zrobić, w takim przypadku musi jednak rozwiązać kwestię rozliczania tego czasu z pracownikiem. Można argumentować, że za chwile spędzone w palarni w pracy nie powinno przysługiwać wynagrodzenie, ponieważ podwładny nie wykonuje w tym czasie czynności służbowych. Zgodnie z przepisami zapłata należy się zatrudnionemu tylko za pracę wykonaną i nie ma żadnej podstawy prawnej, by uznać, że palenie w godzinach służbowych podpada pod tę kategorię. W takiej sytuacji szef może stwierdzić, że przerwa na papierosa musi zostać odpracowana lub wynagrodzenie palaczy powinno być odpowiednio niższe.

Zakaz palenia – czy szef może zabronić palenia w pracy?

We wcześniej wspomnianej ustawie antynikotynowej jest mowa o zakazie palenia w pomieszczeniach zakładów pracy. Dotyczy to zarówno zwykłych papierosów, jak papierosów elektronicznych oraz wszelkich wyrobów tytoniowych. A to oznaczy, że firma nie tylko może, ale wręcz powinna wymagać od wszystkich przebywających w niej osób, by nie paliły w pracy.

Ponadto pracodawca ma możliwość wprowadzenia całkowitego zakazu palenia nie tylko w budynkach i pomieszczeniach, ale też na całym terenie zakładu pracy (również na wolnym powietrzu). Stosowny zapis musi wówczas znaleźć się w regulaminie firmy dostępnym dla pracowników.

Właściciel obiektu (lub osoba nim zarządzająca), jeśli wprowadzi zakaz palenia na terenie zakładu pracy, musi zastosować odpowiednie oznaczenia, słowne i graficzne, informujące o zakazie palenia. Znaki powinny zostać umieszczone w widocznych miejscach.

• Całkowity zakaz palenia wyrobów tytoniowych na terenie zakłady pracy

Dlaczego szef może zechcieć zakazać palenia na całym terenie zakładu oraz ograniczyć wychodzenie przez pracowników na papierosa?

• • Przeciąganie przerw

Głównym powodem jest to, że wielu palaczy ma tendencję do przeciągania ustawowych przerw. Przykładowo, zamiast 5 minut na godzinę, spędza „na fajku” 10 minut. Pracodawca może argumentować, że czas, w którym zatrudnieni nie wypełniają obowiązków, mimo że są do tego zobligowani, oznacza stratę finansową dla przedsiębiorstwa.

• • Konflikty w zespole

Kolejnym powodem jest ryzyko wystąpienia konfliktów na linii palący – niepalący. Części osób może nie podobać się fakt, że zarabiają tyle samo, co ich koledzy, a pracują de facto dłużej niż palacze.

• • Wychodzenie jesienią i zimą z budynku

Co więcej, jeśli podwładni decydują się spędzać przerwy na papierosa na zewnątrz, dochodzi kwestia trudnych warunków pogodowych zimą czy jesienią – rośnie ryzyko przeziębień, pracownicy częściej korzystają z L4, a to rodzi kolejne koszty dla przedsiębiorstwa. Częste problemy zdrowotne pracownika mogą oczywiście także bezpośrednio wynikać z korzystania z wyborów tytoniowych.

Spore koszty, jakie ponoszą pracodawcy z powodu palenia papierosów przez pracowników, skłaniają ich raczej do wdrażania różnych rozwiązań, które mają za zadanie przynajmniej zmniejszyć skalę występowania tego zjawiska.

• Ograniczanie palenia papierosów w pracy – alternatywne rozwiązania dla firm

Całkowity zakaz palenia w zakładzie pracy nie zawsze jest jednak dobrym rozwiązaniem. Rezygnacja z nałogu bywa niełatwa i w praktyce wielu pracowników szuka alternatywnych sposobów na zaspokojenie potrzeby palenia – wychodzą poza teren przedsiębiorstwa, co jest jeszcze bardziej czasochłonne, bądź po prostu łamią przepisy wewnątrzzakładowe. Dlatego coraz więcej pracodawców decyduje się na unormowanie tej kwestii w sposób formalny. Odpowiednie zapisy znaleźć się mogą w regulaminie pracy (np. nakazujące odpracowanie czasu spędzonego na paleniu papierosów).

Warto rozważyć także alternatywne rozwiązania, u podstaw których leży zachęcanie do pozytywnych zachowań zamiast zabranianie i karanie za negatywne. W wielu przypadkach system nagród i edukacja przynoszą bowiem lepsze efekty niż sankcje.

– Pracodawcy mogą skutecznie wspierać swoich pracowników w rzucaniu palenia np. organizując akcje profilaktyczne, zapewniając np. przynajmniej częściową refundację leków wspomagających rzucenie palenia, organizując atrakcyjną przestrzeń socjalna dla osób niepalących – wymienia Irena Przepiórka-Rosłońska z Poradni Pomocy Palącym Narodowego Instytutu Onkologii.

Oprócz refundacji leków, pracodawcy mogą też zaoferować dodatek motywacyjny dla osób, które nie palą w pracy. Skuteczne bywają także kampanie informacyjne wśród personelu: pracownicy mogą zapoznać się z materiałami (ulotki, plakaty, filmy), a także wziąć udział w spotkaniach poświęconych szkodliwości palenia oraz propagowaniu zdrowego trybu życia. Dobrze, jeśli w takich kampaniach biorą udział osoby mające doświadczenie w pomocy w walce z nałogami. Kampanie prozdrowotne mogą być połączone z jakąś formą aktywności np. stworzeniem firmowej drużyny sportowej czy klasy jogi lub fitness.

Czytaj także: Pomoc psychologiczna jako benefit dla pracownika – dlaczego warto?

Palenie w pracy – kary

Jeśli pracownik łamie obowiązujące zakazy palenia w pracy, pracodawca może go odpowiednio zdyscyplinować. Ma prawo wykorzystania kary upomnienia lub nagany. Zastosować może również karę pieniężną. Wpływ z kar pieniężnych przeznacza się na poprawę warunków BHP. Są to kary regulowane w art. 108. Kodeksu pracy o nieprzestrzeganiu ustalonych zasad przez pracownika. Warto przytoczyć ten przepis w całości:

Dodatkowo kara pieniężna może zostać zastosowana w postaci mandatu o wysokości do 500 zł, kiedy pracodawca zgłosi odpowiednim służbom (straż gminna, policja), że łamane są ustalenia wynikające z ustawy antynikotynowej (jak wynika z art. 13.2 tej ustawy). Taka grzywna jest wynikiem złamania zasad objętych ustawą antynikotynową, więc nie może jej nałożyć sam pracodawca.

Sprawdź także, jak i kiedy pracodawca może ukarać pracownika za pomocą kary finansowej. 

Palenie tytoniu a ochrona przyrody i odpowiedzialność biznesu

• Uprawy tytoniu a środowisko naturalne 

Powszechnie wiadomo, że palenie tytoniu jest szkodliwe dla zdrowia, rzadziej mówi się o wpływie, jaki produkcja papierosów wywiera na środowisko. Tymczasem, podobnie jak przy każdych wielkich uprawach monokulturowych, wpływ ten jest ogromny: zmienia kształt lokalnej flory i fauny oraz w dłuższej perspektywie prowadzi do wyjałowienia gleb.

Niedawno zmarła światowej sławy prymatolog i antropolog Jane Goodall, znana badaczka szympansów, która angażowała się również w ochronę lasów deszczowych oraz zagrożonych gatunków, zauważyła: 

• Grow food, no tabacco

Wycinanie drzew pod uprawy tytoniu to nie tylko kwestia ekologii, ze wszystkimi konsekwencjami np. klimatycznymi wynikającymi ze zmniejszenia powierzchni lasów równikowych. Równie istotny jest wymiar społeczny, dlatego nad problemem wyjaławiania żyznej ziemi pod uprawy tytoniu pochyliła się także Światowa Organizacja Zdrowia. 

WHO w 2023 roku zainicjowała kampanię Grow food, no tabacco (Uprawiaj żywność, nie tytoń), w której wskazuje, że tytoń jest uprawiany w 124 krajach świata na milionach hektarów nadającej się do sadzenia warzyw i zbóż glebie, co jest katastrofalną sytuacją w obliczu klęski głodu w tych samych krajach. Kampania WHO ma na celu zachęcić rządy państw borykających się z niedostatkiem żywności, w których zarazem uprawia się na szeroką skalę tytoń, by wsparły rolników w przejściu na uprawy poprawiające byt lokalnych społeczności i jednocześnie mniej szkodliwe dla zdrowia.

• Praca na plantacjach tytoniu

W komunikacie z okazji Światowego Dnia Bez Tytoniu Powiatowa Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna we Wrześni  zwraca uwagę na to, że przy uprawach tytoniu w krajach rozwijających się pracują często całe rodziny, w tym kobiety w ciąży i dzieci⁷:

Twórcy komunikatu przytaczają dane zgodnie z którymi rolnik pracujący na plantacji tytoniu może wchłonąć ilość nikotyny odpowiadającą 50 papierosom dziennie. Jest też nastawiony na działanie silnych środków chemicznych, które razem z pyłem tytoniowym często przenosi na odzieży i skórze do domu, wystawiając na zagrożenie innych członków rodziny.