Nepotyzm w pracy

Czy każdy przypadek zatrudnienia współmałżonka, dzieci i innych krewnych to nepotyzm? Sprawdź, czym jest nepotyzm w pracy i z jakimi wiąże się konsekwencjami prawnymi. 

Nepotyzm: co to?

Według Internetowej Encyklopedii PWN nepotyzm definiuje się jako: „faworyzowanie przez wysoko postawione osoby urzędowe i wpływowe swych krewnych przy nadawaniu godności i obsadzaniu atrakcyjnych stanowisk”.

W kontekście rynku pracy nepotyzm oznacza zatrudnianie rodziny bliższej lub dalszej, wyłącznie ze względu na łączące więzi, bez analizy kwalifikacji czy umiejętności. Pod to pojęcie podpada również zatrudnianie przyjaciół lub znajomych. Główny czynnik kwalifikujący jakieś postępowanie jako nepotyzm to przedkładanie relacji osobistych nad kompetencje wymagane na danym stanowisku.

Nepotyzm często definiuje się też jako formę korupcji. Na to zjawisko największą uwagę zwraca się w instytucjach państwowych lub w kontekście osób prowadzących życie publiczne. 

Zjawisko nepotyzmu najbardziej odczuwają szeregowi pracownicy. Kiedy walczą o awans na wymarzone stanowisko, muszą wykazać się nowymi umiejętnościami, wziąć na siebie większą odpowiedzialność. Często czekają nawet kilka lat, by wspiąć się o jeden szczebel kariery. Ich rozczarowanie może okazać się ogromne, kiedy okaże się, że nie było o co walczyć, bowiem stanowisko przejął syn dyrektora. To jeden z najbardziej bolesnych przejawów nepotyzmu w pracy.

Są też inne przypadki, kiedy zatrudniony członek rodziny cieszy się większymi przywilejami niż reszta pracowników. Może on być równorzędnym członkiem zespołu (bez stopnia kierowniczego), ale tylko jemu np. przyznawane będą nagrody, premie i inne przywileje – mimo że wszyscy wykazują się podobnymi umiejętnościami i osiągnięciami.

Nepotyzm: skutki

Niektórym może wydawać się, że załatwianie pracy rodzinie lub znajomym to pozytywne zjawisko, bo przecież „chcemy pomóc”. Jednak dla innych pracowników, a co za tym idzie – dla przedsiębiorstwa, jest procesem raczej negatywnym.

Tak naprawdę wszystko zależy od tego, jakie wymagania stawia się zatrudnianej osobie. Jeśli jedynym kryterium rzeczywiście są osobiste powiązania, to cały zespół traci zaufanie do przełożonego. Efektywność grupy spada – po co się bowiem starać, skoro szef i tak tego nie doceni, a wszelkie laury spłyną na jego syna, siostrę, wnuka czy ciocię.

Takie sytuacje wprowadzają w miejscu pracy nieprzyjazną atmosferę – plotkuje się o zatrudnionej osobie, niektórzy mogą chcieć zdobyć jej względy, żeby przypodobać się szefowi. Bo skoro on buduje strukturę firmy za pomocą relacji, a nie kompetencji i sukcesów zawodowych, to dlaczego inaczej ma zachowywać się pracownik.

Jest jeszcze jedna ważna kwestia, którą należy rozważyć przy zatrudnianiu członków rodziny. Jeśli nie znają się na branży ani nawet nie są nią zainteresowani, mogą narobić bardzo wiele szkód – w finansach, produkcji czy dla wizerunku firmy, podejmując w wyniku niewiedzy złe decyzje.

Czy nepotyzm jest karalny?

Nepotyzm jest działaniem określanym jako nieetyczne, ale czy jest karalny w Polsce? Działanie to zaliczane jest do przestępstw korpucyjnych, jednak obecnie nie jest penalizowane. Warto jednak pamiętać, że sprawami o nepotyzm w określonych przypadkach zajmują się sądy, na przykład jeśli dotyczą stanowisk w administracji publicznej. Co więcej, zjawisko nepotyzmu często jest bezpośrednio związane z dyskryminacją w pracy innych pracowników – a ten fakt można zgłaszać np. do Państwowej Inspekcji Pracy. 

Gdzie zgłosić nepotyzm?

Jeśli masz wątpliwości co do tego, czy pracodawca dopuścił się przestępstwa w związku z nepotyzmem, możesz zgłosić swoją sprawę na policję, zgłosić działanie korupcyjne do Centralnego Biura Antykorupcyjnego bądź też fakt dopuszczenia się dyskryminacji do Państwowej Inspekcji Pracy. 

Przykłady nepotyzmu

Często spotykane formy nepotyzmu to:

• zatrudnianie członka rodziny / znajomego z uwagi na istnienie bliskich relacji z daną osobą, a nie ze względu na kwalifikacje, 

• faworyzowanie członka rodziny / znajomego w przyznawaniu awansów, podwyżek, premii itp., 

• faworyzowanie członka rodziny / znajomego w przyznawaniu dostępów do szkoleń, ciekawych projektów, dochodowych inwestycji, 

• przestępstwo przetargowe – konkurs na przetarg wygrywa firma członka rodziny / znajomego, bez względu na obiektywne okoliczności.

Zatrudnianie rodziny – kiedy prawo dopuszcza taką możliwość, a kiedy nie?

W tym momencie pojawia się pytanie, kiedy można zatrudnić swojego współmałżonka, dzieci i innych krewnych, nie będąc posądzonym o nepotyzm? Jakie są obowiązki przedsiębiorcy w przypadku korzystania z pomocy rodziny przy rozkręcaniu biznesu?

Czy zawsze zatrudnianie rodziny ma znamiona nepotyzmu? Często można spotkać się z sytuacją, gdy w domowym przedsiębiorstwie pracuje współmałżonek lub współmałżonka szefa, a także ich dzieci, rodzeństwo czy dalsi krewni. Z pomocy rodziny chętnie korzystają początkujący przedsiębiorcy, którzy dopiero starają się rozkręcić biznes. Nie jest to rozwiązanie niezgodne z prawem. Należy jednak pamiętać, by odpowiednio rozliczać się z urzędem podatkowym oraz ZUS-em.

• zatrudnianie członka rodziny – zasady

Członka rodziny można zatrudnić w oparciu o wszystkie typy umów. Niezależnie jednak od tego, czy pracuje na etacie czy pomaga firmie nieodpłatnie, ZUS będzie go traktował jako tzw. osobę współpracującą, podlegającą obowiązkowemu oskładkowaniu.

Zgodnie z ustawą z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych współpracownikiem osoby prowadzącej pozarolniczą działalność, zleceniobiorcy i osoby fizycznej jest jej:

    • małżonek

    • dzieci własne, przysposobione i dzieci drugiego małżonka,

    • rodzice, macocha i ojczym,

    • osoby przysposabiające,

jeśli tworzą z nią wspólne gospodarstwo domowe i współpracują przy tworzeniu tej działalności lub wykonywaniu umowy agencyjnej lub umowy zlecenia (według art 11. o systemie ubezpieczeń społecznych).

Warto zauważyć, że za osoby współpracujące nie uznaje się rodzeństwa czy kuzynostwa przedsiębiorcy. Nie są nimi również zatrudnieni na podstawie umowy o pracę w celu przysposobienia zawodowego.

W przypadku osoby współpracującej, zatrudnionej na umowę o pracę, świadczącej pracę nieodpłatnie oraz w oparciu o umowę o dzieło konieczne jest odprowadzanie analogicznych składek jak na rzecz osób prowadzących działalność gospodarczą. Za współpracownika na zleceniu obowiązują składki analogiczne do tych odprowadzanych na rzecz innych zleceniobiorców.

• zatrudnianie rodziny a podatki

Co z fiskusem? Okazuje się, że wszystko zależy od tego, czy w firmie rodzinnej członek rodziny świadczy pracę odpłatnie, czy na przykład wykonuje nieodpłatne zlecenia (na podstawie umowy-zlecenie czy umowy o dzieło). W pierwszym przypadku przedsiębiorca musi sporządzić odpowiednie deklaracje podatkowe (w tym PIT-11 w trzech egzemplarzach, również dla współpracownika) i odprowadzić podatek.

Zlecenia wykonywane nieodpłatnie nie muszą zostać wykazane w rozliczeniu podatkowym jako przychód z nieodpłatnych świadczeń, jeśli pełniły je osoby należące do I i II grupy podatkowej. Należą do nich między innymi obecny małżonek, dzieci, wnuki, pasierbowie, rodzice, ojczym, macocha, dziadkowie, rodzeństwo, teściowie, zięć i synowa, siostrzeniec, bratanek, wuj, ciotka i inni.

Nepotyzm a praca po znajomości

Praca po znajomości to również kontrowersyjny temat. O ile nepotyzm, zatrudnianie znajomych wyłącznie ze względu na relacje, a nie kompetencje, jest wątpliwe moralnie, o tyle poszukiwanie pracy z polecenia może być dobrym sposobem na zdobycie posady, na której się sprawdzisz i w zespole, do którego możesz pasować. Praca w wyniku polecenia nie musi mieć znamiona nepotyzmu – jeśli pracodawca bierze pod uwagę kompetencje i kwalifikacje wszystkich kandydatów i po prostu wybierze najlepszą osobę. 

System rekomendacji jest bardzo opłacalny z punktu widzenia pracodawców. Oznacza bowiem możliwość zatrudnienia nowej osoby bez uruchamiania kosztownych i często długotrwałych procesów rekrutacyjnych. Zatem – jeśli szukasz pracy, poinformuj o tym bliższych i dalszych znajomych, rozpuść wici i dobrze przygotuj się do procesu rekrutacyjnego.

• szukanie pracy z polecenia – CV

Zazwyczaj osoba, która przekazuje dalej informację o Twojej kandydaturze, poprosi Cię o wysłanie CV do siebie albo bezpośrednio do pracownika odpowiedzialnego w danej firmie za rekrutację. Jeśli dokument będzie niedbały, opisane przez Ciebie umiejętności niezgodne z wymogami, szansa, że dostaniesz zaproszenie na rozmowę kwalifikacyjną, jest bliska zeru.

Dobre CV to zupełna podstawa, niezależnie od tego, czy szukasz pracy po znajomościach, czy nie. Jeśli nie wiesz, jak napisać dobre CV, możesz skorzystać z darmowego kreatora życiorysu na praca.pl. Dlaczego tak ważne jest, aby ten dokument był profesjonalny, kiedy masz już poparcie znajomego? Musisz wiedzieć, że rekomendacja to dopiero początek. 

Profesjonalne CV będzie też dla znajomych potwierdzeniem Twoich kwalifikacji i faktu, że warto Cię zarekomendować.

• rekomendacja do pracy a rozmowa kwalifikacyjna

To również etap, którego nie da się pominąć, także w przypadku szukania pracy przez znajomości. Na rozmowie kwalifikacyjnej wykaż się znajomością tego, co robi firma. Masz nieco ułatwione zadanie – możesz wcześniej porozmawiać z osobą, która Cię poleciła, na temat specyfiki pracy na stanowisku. Zapytaj o szczegółowe wymagania, jakie są stawiane pracownikom, dowiedz się, jakie relacje panują w zespole, na co kładzie się nacisk w pracy itd. To bardzo cenna wiedza, która może dać Ci przewagę nad innymi kandydatami.

• networking a szukanie pracy 

Działaj na szeroką skalę – korzystaj z sieci kontaktów zawodowych, ale i prywatnych. Jeśli dbasz o swój wizerunek w sieci, markę osobistą, masz spore szanse, że zauważą Cię nie tylko koledzy i koleżanki, ale też znajomi znajomych, np. na portalach społecznościowych. To jednak często wymaga czasu. 

Ponieważ dobrze jest szukać wielotorowo, przeglądaj również oferty pracy publikowane na portalach rekrutacyjnych – nie rezygnuj z tego źródła ogłoszeń.

Pamiętaj, że prośba o pomoc nie zwalnia Cię z działania i nie oznacza biernego czekania na wakat. Nie można przerzucać odpowiedzialności za znalezienie zatrudnienia na znajomych. Wykaż się więc aktywnością i nie trać zapału. Cierpliwość i stała motywacja w szukaniu pracy to bardzo przydatne cechy.